نماد شناسی فرش ایرانی

زیبایی دوستی و نماد گرایی دو ویژگی اصیل انسانی است که از آغازین دوره های حیات او در آثار و بقایای هنرهایش نمودی خاص دارند. از جمله جایگاه های بروز و ظهور نمادها به ویژه در ایران «فرش» است. فرش چون آیینه عرش، بازتابی از نگاره ها و طرح و نقشهای نمادین با الهام از باورها، اندیشه ها و آرزوهای انسان فرش نشین است.

نمادشناسی فرش ایرانی یک موضوع پیچیده و گسترده است که به تاریخچه، طرح‌ها، رنگ‌ها، نقوش و نمادهای مختلف فرش‌های ایرانی می‌پردازد. فرش ایرانی به عنوان یکی از هنرهای دستی معروف جهان شناخته می‌شود و همواره توانایی خلق آثار هنری بسیار زیبا و با ارزش را داشته است.

فرش بازتابی از نگاره ها و نقش های نمادین با الهام از باورها، اندیشه ها و آرزوهای انسان فرش نشین است.

اولین قدم برای شناخت هویت فرش ایرانی، درک نماد های به کار رفته در آن است. فرش ایرانی مانند نقشه گنج، بستری زیبا برای رمزگشایی نقش و طرح هاست. به عنوان مثال، نقش ریز ماهی یا هراتی در نمادشناسی فرش ایرانی حاکی از میل به جاودانگی و کمال خواهی انسان است.

نماد

نماد، مظهر یا سمبل، نشانه‌ای همراه با شکل و رنگ است که یک اندیشه یا مفهومی فراتر از خود را بیان می‌کند. نماد کشف نظام عالی حقیقت در نظام‌دانی ست که از طریق آن میتوان انسان را به قلمرو عالی بازگرداند. نماد یا رمز جنبه ظاهری چیزیست در عالم معنوی و به تعبیر دیگر انعکاس آن در جهان مادی‌ست.

 

جایگاه هنری فرش ایرانی

 

فرش‌های ایرانی نه‌تنها به دلیل زیبایی‌ بلکه به‌خاطر معنا و نمادهای پنهان درون طرح‌هایشان شهرت دارند. هر طرح و نمادی که در فرش ایرانی استفاده شده، می‌تواند بیانگر یک داستان، اعتقاد، نقل‌قولی از اشعار کهن و یا نمادی از یک فرهنگ باستانی باشد.

فرش ایرانی از دیرباز، پیش از دوره ساسانیان تا به امروز هویت خود را که اصالت و زبیایی بصری آن است حفظ کرده. طراحی، نقوش، اشکال گره ها و نوع بافت، رنگرزی و … وجوه تمایز فرش ایرانی می باشند که مفاهیم فلسفی، هنری و فرهنگی جالب توجهی را خلق می کنند.

برای شناخت بیشتر تاریخ فرش در ایران و قدمت آن، سری به مقاله تاریخچه فرش ایرانی بزنید.

فرش از مهمترین نشانه ها و نمادهای ذوق و هنر جامعه ایرانی‌ست. نقوش انتزاعی آن از دید مفسران و اندیشمندان صرفا نقش و نگاری رنگین برای پر کردن فضای خالی در خانه نیست بلکه هر خط و رنگ آن در هر پیچ و چرخشی نشان و نمادی از معانی و مفاهیم مکنون جهان بینی انسان شرقی و به ویژه ایرانی است که اغلب بر مسائل آرمانی، اعتقادی، ملی و اساطیری تکیه و تاکید دارد.

ویژگی های فرش اصیل ایرانی

نماد‌ها و نقوش موجود در فرش ایرانی اغلب دارای معانی عمیق فرهنگی، تاریخی، مذهبی و حتی طبیعی هستند. به عنوان مثال، نقشهای گل و بته‌های گل در فرش‌های ایرانی معمولاً به نمایش زیبایی و ثروت طبیعت اشاره دارند. همچنین، نقوش هندسی و هنرهای ایران باستان نظیر پهلوان، حور، شیر و خورشید نیز در فرش‌های ایرانی به کار گرفته می‌شوند. از آنجا که عظمت و اصالت هر قوم، در فرهنگ و هنر آنان جلوه می‌کند، آثار هنری همچون فرش نمایشگر فرهنگ و تمدن هر قوم اند و با تاریخ هنر ملت ها پیوندی ناگسستنی دارند. از جمله جایگاه های تجلی و ظهور نماد ها و نشانه ها، به ویژه در هنر ملی ایران، فرش و قالی است که هر طرح و نقش آن با فکر و اندیشه ای پایدار و اصیل گره خورده است. نماد ها و نشانه های موجود در فرش، به عنوان جلوه ای از فرهنگ با خلاقیت قومی رابطه مستقیم دارند و نقوش اسطوره ای همراه با راز و رمز بخشی از فلسفه نقش را به خود اختصاص داده اند.

 

رنگ و فرش

 

امروزه فرهنگ ها رنگ های خاصی را با احساسات، طبقات اجتماعی یا افراد مرتبط می دانند. فرهنگ‌های باستانی همین رویه را داشتند، اما تداعی‌های آنان از رنگ ها با تفاسیر امروزی ما متفاوت است.

 

رنگ های زرد و طلایی در قالی های طلاکوب ایرانی نمایانگر خورشید، زندگی، قدرت و ثروت است. ایجاد رنگ برای این فرش ها ممکن است سخت تر باشد، بنابراین بافندگان اغلب آن را برای فرش های سلطنتی نگه می داشتند. اما در تولید فرش های ماشینی این محدودیت نیز برداشته شد.  در گذشته برخی از بافندگان حتی رشته های فلزات گرانبها مانند طلا و نقره را در فرش ادغام می کردند. این امر به فرش ها ظاهری خیره کننده و ارزش افزوده می بخشید، بنابراین مهاجمان اغلب این فرش ها را به عنوان غنایم جنگی می دزدیدند.

 

غنی‌ترین رنگ‌های قرمز در قالی‌های ایران باستان، رنگ خود را از ریشه دیوانه گرفته‌اند”Madder” .گیاهی گلدار قرمز از جنس Rubia ست به رنگی مانند قرمز یاقوتی. از آنجایی که این رنگ بسیار مورد علاقه بود، با ثروت، زیبایی، شجاعت و شانس همراه شد.

 

مفهوم شناسی رنگ ها در فرش:

 

رنگ زرد، طلایی:  جلال و قدرت

آبی: نماد اعتماد، اطمینان خاطر به همراه تعهد

سفید: پاکیزگی، صلح و صفا، آرامش

رنگ قرمز: نماد هیجان ، لذت، شادی، شجاعت و جسارت، و همچنین شانس و اقبال

قهوه ای: نشان از حاصلخیزی و باروری

سیاه: بیانگر رمزآلودگی و ناشناخته ها

رنگ سبز : نماد بهشت، رویش و بهار

نارنجی: پارسایی، تقوا و ایثار

 

تقارن نقش فرش

 

تقارن یکی از ویژگی های فرش ایرانی است که در هنر و معماری ایرانی، طراحی و بافت فرش نیز به کار گرفته می شود. رعایت تقارن در نقش فرش، احساس تعادل و پایداری را منتقل می کند که بسیار حائز اهمیت است.

 

 

 

حاشیه ی فرش

 

طرح حاشیه فرش که از قسمت‌های گوناگونی تشکیل شده به زیبایی بیشتر فرش بسیار کمک می‌کند. حاشیه در ترکیب اکثر فرش های ایرانی نقش پررنگی دارد. حاشیه در فرش نیز مانند قاب، نگاه بیننده را متوجه مرکز تصویر می کند. به جز فرش های مدرن، تقریبا اکثر سبک های دیگر از داشتن حاشیه پیروی می کنند.

 

الگوها

بیشتر فرش های ایرانی سراسر دارای نقش و نگار هستند. نقش بر ناحیه اصلی فرش غالب است و حاشیه آن را در لبه ها احاطه کرده است. دو الگوی رایج فرش ایرانی، نقش هراتی و نقش بوته است.

 

الگوی هراتی از هرات، شهری در شمال غربی افغانستان کنونی، سرچشمه گرفته است. نقوش کلی به شکل الماس است. در مرکز موتیف تکراری، گلی را می بینید که با چهار برگ پیچ خورده احاطه شده که اغلب شبیه ماهی ست. به دلیل این شباهت، الگوی هراتی ممکن است بازنمایی شل ماهی باشد که وقتی ماه کامل می شود به سطح آب نزدیک می شود. از همین رو، این طرح با عنوان ریز ماهی نیز مشهور است.

 

الگوی بوته منشأ مبهم و دشواری دارد، اما محققان در مورد معنای آن نظراتی ارائه داده اند. یکی از محققین معتقد است سرچشمه از خوشه ای آغاز شد که نشان دهنده جاودانگی بود. عنصر تکرار شده در الگوی بوته معمولاً شبیه یک گیاه و اجزای آن از جمله برگ یا بوته است. این عنصر در خطوط تکرار شده و اغلب جهت ها از ردیفی به ردیف دیگر تغییر می یابند.

 

نمادها

در هر صورت، برخی از اشکال بیشتر در فرش های آنتیک ظاهر می شوند. در اینجا نمونه ای از نمادهای فرش ایرانی و معانی احتمالی آنها را باهم می بینیم:

 

یک عقاب در حال پرواز: بخت خوب

طاووس: محافظت از منبع الهی یا جاودانگی

شمشیر یا تیغه‌: قدرت

پرندگان یا پرهای درهم تنیده: خوشبختی در ازدواج

شتر: ثروت، رفاه یا خوشبختی

درخت سرو: زندگی پس از مرگ

درخت زندگی: حقیقت، خرد، یا درک

انار: باروری

نیلوفر آبی: تولد دوباره یا جاودانگی

 

اکنون که دوره مبتدی را در نمادگرایی فرش ایرانی به پایان رسانده اید، به فرش های ایرانی خود را از نظر این رنگ ها، نقش ها و نمادهای معنادار دوباره نگاه کنید.